Biografi: Lars Hertervig

Bilete: Samlaget
Framside: Lars Hertervig

Tida er komen for den sjuande runda i biografilesesirkelen til Ingalill, og eg ligg som vanleg litt etter (dei andre blogga om sundagen, trur eg). Men denne gongen skuldast det ikkje ein ytre faktor, slik som stress, sjukdom eller intenst arbeid med eksamen eller studium, det er faktisk boka i seg sjølv som har synt seg å ta lengre tid enn eg trudde då eg byrja på ho. Under skal eg grunne kvifor opptil fleire gongar. Temaet hjå Ingalill denne gongen er det eg kallar fiksjonsbiografiar, altså bøker der forfattarar skriv om menneske som har levd ein gong, samstundes som dei freistar å leve seg inn i korleis han eller ho hadde det utover ålment kjende historiske fakta. Soleis vert grensene mellom røynda og fiksjonen noko uklåre, og resultatet vert korkje ein rein, tradisjonell biografi eller ein historisk roman, men noko midt i mellom. Og då tenkte eg at det passa å lese eit nådelaust, messande og suggererande prosaverk av Jon Fosse (f. 1959): Melancholia I frå 1995, som handlar om den norske landskapsmalaren Lars Hertervig (1830-1902).

Men Melancholia I er ei bok det tek tid å lese. Ho er så intens, på ekte Fosse-vis, med mange gjentakingar og repetisjonar, han kjem stadig attende til det same, men steg for steg leggjer han til nye, ørsmå element. Verda utvidast uhyre varleg. Tida står mest stille, så langsomt går det, og det er tankane som dominerer, ikkje gjeringane. På eit vis kan skrivestilen minne litt om den svenske meistaren Per Olov Enquist (f. 1934) og måten han forteljer på, men der Fosse køyrer på med det same og mest tappar orda for meining på veg mot å skape eit press og ei kjensle hjå lesaren, lar Enquist kvart einaste ord, og det kvite rommet i mellom dei, med nett meining. I Melancholia I er kommaene mange, det vert rytmisk, andande, og ei einaste setning kan lett fylle ei side eller to eller tre. Det gjer at det er umogleg for ein lesar å stoppe midt i, ein må lese til eit punktum, og når det først kjem, er det ofte satt slik at ein må lese vidare. Men stoppe må ein, om ikkje anna så for å ande sjølv. For forteljinga om Lars Hertervig pressar på så det somme tider vert vondt og stressande.

Den unge mannen Lars Hertervig, som i 1853 bur på hybel i Düsseldorf i Tyskland og går på Kunstakademiet same stad, har nokre problem som gjer det sosiale til ei utfordring. Den dagen vi kjem inn i handlinga, til dømes, ligg han på senga i den lilla fløyelsdressen sin og vil ikkje møte opp på skulen. I dag skal Hans Gude (1825-1903) kome. Og han skal sjå på bileta deira, hans bilete, og bileta til alle dei andre studentane, malarar som ikkje kan male. Men han, Lars Hertervig, frå Borgøya, frå Hattarvåg i Noreg, han kan male. Og Hans Gude kan male. Og Tidemann (1814-1876). Men ikkje dei andre, dei er malarar som ikkje kan male. Og no skal Hans Gude kome, og han kjem til å seie at biletet er dårleg, han kjem til å seie at han, malaren Lars Hertervig, ikkje kan verte kunstmalar. Han kan berre fare heim att til Stavanger og der kan han male hus og veggar. Slik held han på, Lars Hertervig. Han lullar seg heilt inn i tankane sine der han ligg, han vert heilt overtydd om kva som skal hende, kva han skal gjere, kven han er. Og slik held han mest på med alt.

Nokre gongar er ikkje tankane så dominerande, er ikkje redsla så sterk. Då kan han prate litt med folk. Men nokre gongar vert tankane levande, det vert for mykje av alt og alt han kan sjå er svarte og kvite klede som kjem mot han og som trekkjast frå han, og mot han på ny, om att og om att. Somme tider kjem dei svarte og kvite kleda heilt nær, dei vil presse seg inn i munnen hans, men det må ikkje hende. Mest alltid tenkjer Hertervig, og tankane hans hektar seg inn i kvarandre som moskene i eit strikkety, til dei er umoglege å skilje. Det sausast i hop, fortid, notid og framtid, familien heime, malarane som ikkje kan male, Hans Gude. Berre eitt element skiljer seg ut: Helene Winckelmann. Ho er den 15 år gamle dottera i huset der han leiger, og ho har slege ut det lange lyse håret for han, ho har sett på han, dei har halde rundt kvarandre, dei er kjærastar. Men så kjem onkelen til Helene Winckelmann og seier at han, Lars Hertervig, den norske malaren som ligg på senga og røykjer i den lilla fløyelsdressen sin, må flytte ut. Med ein gong.

Og eg kan ikkje seie at det er her og no det går utfor med Lars Hertervig. For han var jo allereie greitt utpå, annleis og rar, før han fikk melding om å flytte. Men no vert det verre. Han har ingen stad å vere, og alle må vere ein plass, seier han, og det er jo sant. Han vert mest desperat eller panisk inni seg, men handlar som i transe. Han ber med seg dei to koffertane sine til ølkjellaren Malkasten, der han aldri har vore før denne haustkvelden. Han vert plaga av dei andre malarane, malarar som ikkje kan male. Og han er heilt åleine. Men i hovudet høyrer han stemma til Helene Winckelmann. Han kan sjå ho med, ho er ei av mange synkvervingar, der ho står attmed vindauget og slår ut håret. Han kan sjå far sin også, og systera Elizabeth. Dei dukkar opp av ingenting, han har lange samtalar med dei, samstundes som andre verkelege menneske freistar å prate med han. Resultatet vert somme stunder tragikomisk av di han svarer i hytt og vær, men mest av alt er det berre trist.

Og det blir ikkje betre. Hausten 1853 skildrast som ille hjå Jon Fosse, men våren 1854 er Lars Hertervig så sjuk at han ber sin norske velgjerar, Hans Gabriel Buchholdt Sundt (1800-1881), om å få kome heim att. Då har han gått på Kunstakademiet i to år, før det på Den kongelige Tegne- og kunstskole i Christiania (1850-52). Svenneprøva tok han allereie i 1849, og han byrja i lære i så tidleg som i 1838, då han berre var åtte år. Det er ikkje utan grunn at Lars Hertervig vart kalla eit stort talent og at det var sagt han hadde ein særskilt gåve. Hans Gude sjølv, som hadde Hertervig som privatelev, uttala at han forventa mykje meir av Hertervig enn av alle andre. Vart presset for stort, vart det for mykje? Mykje kan tyde på nett det. Men eg trur ikkje at slike lidingar som Lars Hertervig hadde, til dømes hallusinasjonar, tvangstankar, ulike maniar og angst, berre dukkar opp ut av det blå. Mykje hugrørsle, skapartrong, høge forventningar til seg sjølv frå seg sjølv og mange andre, sjølvmedvit, genar, oppseding og liknande faktorar, verka saman og pressa Lars Hertervig ut av vår verd og inn i sin eigen. Då han seinare vart innlagt, var han vanskeleg å diagnostisere. Til slutt vart det melancholia - og der fann også Fosse tittelen sin.

Tematisk sett er Melancholia I overraskande lik den forrige romanen eg las, Kjærlighet ved første blikk av britiske Ian McEwan (f. 1948). Men der McEwan pragmatisk leggjer opp til ein forskars syn på det heile, der han freistar å forklare korfor og korleis dette hender, sett utanifrå, tek Fosse steget heilt inn i Hertervig. Han vert Hertervig, og det vert stundom ei klaustrofobisk leseroppleving for den kjenslevare. Når dei svarte og kvite kleda kjem, vil eg berre lese fort for å verte ferdig med det. Men eg kan ikkje. Jon Fosse insisterar på lågt lesetempo, slik at han skal kunne mane fram kleda for meg òg. Og sjølv om han skriv det same om att og om att, må eg stundom lese det om att og om att med, for å få rett rytme, rett kjensle. Og det er ille, eg må ha mellombels opphald. Difor har nett denne boka teke tid.

Boka, som i alt er på 276 sider, er delt i tre. Ein kan ikkje kalle det kapittel, akkurat, av di dei vantar "vanleg" kapittelstruktur med overgangar og spenningskurver og liknande. Dei tre delane kastar på kvar sin måte lys over malaren Hertervig og forfattarens prosjekt. Frå side 7 til 182 er vi i Düsseldorf i Tyskland, ein lang ettermiddag seinhaustes 1853. Her følgjer me Hertervig. Og han held fram i neste del, som er frå side 183 til 245 og utspelar seg på Gaustad asyl om morgonen, julaftan 1856. I siste del av boka mellom side 246 til 276, flyttast fokuset vekk frå Hertervig, og vi følgjer forfattaren Vidme på Åsane i Bergen ein kveld seinhaustes 1991.

For meg var denne inndelinga berre delvis vellukka. På side 245 var eg langt inne i livet til malar Hertervig og rekna med at forteljinga om han ville halde fram i del tre. Eg vart difor litt skuffa då ein heilt annan person dukka opp, ein person som ser det heile utafrå, ikkje innafrå som Hertervig. For hoppet er ikkje berre geografisk og i tid, ikkje berre i person og yrke, men også i synsvinkel og då sjølvsagt også i mentalitet, rytme, språk med meir. Eller bør vere. Dei to delane om Lars Hertervig forteljast i førsteperson. Det er eg-et Lars Hertervig, malaren Lars Hertervig, som pratar ustanseleg. Forfattaren Vidme (eller Jon Fosse, som eg likar å kalle han) skildrast i eit tett tredjepersonsperspektiv. Og då skulle ein tru det var store ulikskapar mellom Hertervigdelane og Vidmedelen. Men det er det ikkje. Både språkleg stil, ordtilfang og rytme er langt på veg det same, og det gjer at siste del misser litt av det boka elles har mykje av: truverdigheit. Det som binder dei saman, både delane i boka og dei faktiske menneska som skildrast, er eit utvatna blodsband og at dei båe er kjenslevare - dei dels har, dels søkjer, dels får, dels skapar eit lys, eit glimt, gjennom kunsta si. Eit lys, kanskje guddommeleg, dette noko, som gjer at dei held ut, at dei skapar, at dei lever. Det er reint magisk, noko ein som sjåar eller lesar kan ta del i ved å sjå bileta til Lars Hertervig og lese bøkene til Jon Fosse.

For dei som ynskjer å vite eller sjå meir, kan eg rå dykk om å oppsøkje denne sida, med ein kort biografi og mange nydelege bilete av Lars Hertervig, eller denne sida, med ein lengre biografi, men utan bilete. Ja, og sjølvsagt må dykk også lese Melancholia I.