Melancholia II: Oline og Lars

Bilete: Samlaget
Framside: Lars Hertervig

I den tredelte romanen Melancholia I (1995) av Jon Fosse (f. 1959), møter me ei nær og privat framstelling av livet til den norske malaren Lars Hertervig (1830-1902). I fyrste del er vi i 1853 og Lars går på skule i Düsseldorf i Tyskland for å verte landskapsmalar. Men noko med eller i Lars er ikkje som det skal vere. Han eksisterer både i den fysiske verda og i si eiga livate tankeverd, men er nokre gongar meir i tankeverda enn hjå dei verkelege menneska. Det gjer at han seier og gjer for oss underlege, for han logiske ting. Han kan stundom verte heilt rar og umogleg å få kontakt med. Han svarar ikkje viss ein spør om noko, og han vert så underleg i auga og i andletet. Fosse skildrar desse stundane som eit slags åtak på Lars - det er dei svarte og kvite kleda som plutseleg kjem, nærare og fjernare, nærare og fjernare, og om han let dei kome heilt innpå seg, vil dei inn i munnen, ned i halsen. Han vil misse livet! Difor må han sitje heilt i ro og berre vente til dei svarte og kvite kleda forsvinn medan han freistar å tenkje på noko anna.

Vidare vert det 1856 og Hertervig er på Gaustad asyl. Han får ikkje lov å male, og han vert sprø av å la vere. Samstundes trur han, og doktorane, at han er vorten sjuk av å sjå mot lyset, eit sterkt, klårt sollys, medan han har malt. Men Hertervig slepp ikkje unna lyset sjølv om han er innesperra, for han har det inni seg også. Og det må kome ut! Dessuten er det slik at alt er betre enn å vere på asylet. I tredje del av boka er vi hjå forfattaren Vidme (eller Jon Fosse, som eg likar å kalle han) i 1991, og me får vite litt av kva som hende med Lars Hertervig fram mot 1902. Det indre lyset hjå Lars vert skildra som ein kunstnars lys, eit lys ein søkjer etter, streber etter å sjå. Ein kan kalle det ei kjensle, inspirasjon, klårheit, sannheit, trolldom, noko guddommeleg - dette noko som får eit kunstverk, vere seg ei bok eller eit bilete - til å fungere, til å seie noko meir enn seg sjølve, til å tale rett til sjela i eit menneske. Overført kan boka i seg sjølve og diskusjonen kring lyset òg vere eit bilete på den heilage tredelinga mellom Faderen, Sonen og Den Heilage Ande, kor anden er det som er livgivande for kunst.

I Melancholia II plukkar Fosse opp handlinga att, nett i 1902. Men perspektivet er heilt annleis, stilen er strammare og glir meir, medan boka er kortare. Det er tidleg på hausten og den geniale malaren Lars Hertervig, som var sprø som ein kjeks, splitter pine galen, plassens store idiot og misfortåtte, ulukkelege malartalent, er daud. Det er syster hans, Oline, som har ordet her. Ho er vorte ein gammal krok no, og ho slit med å halde seg gåande, bokstaveleg tala. Alt er eit strev grunna den stygge verken i beina og eit særs dårleg korttidsminne. Ho vimer ned til brygga for å skaffe seg fisk til middag, men hugsar ikkje og blandar saman om det var Bjørn fiskar, Bård fiskar eller Svein fiskar som ga ho fisken. På veg heim att passerer ho huset der vetlebroren Sivert bur med kona Signe. Signe kjem ut og seier at Sivert ligg på det siste, at Oline må kome og prate med han. Men ho Oline har meir enn nok med seg sjølve, med verken og fisken og ein kropp som på alle måtar ikkje er som før. Medan ho går eller sitt på veslehuset glir ho inn i minne ho har, og ho gjer mest det same som bror sin, ho lever litt der også. Men ho er klar over kva ho gjer, og glir ut og inn med meir styring enn Lars. Vekslinga gjerast tydeleg i teksta også: Når vi les om ho Oline no, skildrast ho i tredjeperson, når vi er i minna til ho Oline då, pratar ho i førsteperson.

Mykje av minna til ho Oline er om broren Lars. Om villskapen hans, om dei svarte auga, om korleis han nytta aske og vatn til å teikne skyar, vatn og båtar på drivved. Ho hugsar ein kjenslevar bror ingen forsto, som hadde trong til å vere åleine når han vert svart og som ikkje kunne noko anna enn å følgje instinkta og trongen. Han sprang på kryss og tvers av Borgøya, åleine, i all slags vêr, heilt i sine eigne kjensler. Ho hugsar kor vanskeleg det var med han, som både var god og stri, lojal og upåliteleg. Gjennom minna hennar, som det utan tvil er mykje fiksjon i, får Fosse kasta lys over barndomen til Lars Hertervig, og skjebna hans etter 1856, då han kom heim att som mislykka malar og måtte finne seg i å kløyve ved for andre i staden for å vere kunstnar.  

Når ho Oline kjem attende frå minna til forteljingas notid, dreiar det seg mest om å dekkje umiddelbare primærbehov, for alt anna er eit surr utan like. Til dømes denne fisken, som kvar dag har vore middagen hennar og som ho er takksam for. Også i dag må ho sløye og rense fisken, og fiskesloet skal ho kaste ut. Gjeringane tek lang tid. Men då ho Alida (kven no enn det kan vere, Oline kjenner berre att stemma, men anar ikkje kven ho eigentleg er) kjem innom, seier ho at det ligg to halvetne fiskar utanfor huset. I skåla på kjøkenet ligg fiskesloet. Oline vert fortvila og kan ikkje hugse at det var slik det var - har det vore ein frekk katt inne og teke fisken? - men har ikkje noko anna val: Verk eller ikkje, ho må gå ned til brygga att, ho må få tak i ein fiskar og kjøpe meir fisk. Men først må ho på do og ho benkjar seg til på potta oppå stovebordet. Den fulle potta skapar allusjonar til Nokon kjem til å komme (1996), samstundes som namnet Alida så vidt eg hugsar er nytta i den nyaste trilogien hans Fosse, som startar med Andvake (2007), held fram med Olavs draumar (2012) og avsluttast med Kveldsvævd (2014). Desse er også samanbundne med Det er Ales, og tematisk er det ikkje langt frå Melancholia II til Morgon og kveld (2000). Ein slik heilskapeleg intertekstualitet i ein forfattarskap er utruleg spanande.

Men det som er aller viktigast akkurat no, nemleg den sjuke, gamle broren Sivert som ligg på det siste og som vil snakke med syster si for siste gong, har ho Oline gløymt. Ho hugser det ikkje - for ho er både han Lars og han Sivert allereie borte, og ho ber til Gud om at ho med kan få sleppe snart. Det gjer teksta sår og uendeleg trist. Dødslengt på den eine sida, livskraft på den andre - nett som lyset og mørkret i Lars. Saman med gamle minne, om uvær og steinkast på stoveveggen heime, han far oppi stigen, han Lars uti båten, uttrykket til Lars når han syner fram teikningane sine; saman med halvgamle minne, som då han Lars nett hadde kome heim att etter å ha vore i Tyskland, han var malar, han var så flott i den lilla fløyelsdressen sin, men han nekta å gå inn til Stavanger by, eller då han snakka om å drepe alle malarar, har ho Oline nokre nyare minne, frå då han Lars låg på det siste. Ho hugser hovudet hans, mest nake, med det alt for korte håret og dei raka, hòle kinna. Han Lars hadde så flott hår og skjegg, langt og stritt, fyrst svart, så gråare og gråare, og han ville ikkje klippe seg, aldri. Somme stunder var det berre utsjånaden han kunne vere stolt av, helde fast på. Men på Fattighuset, der han døydde, klipte dei alle to gongar i månaden. Ei oppriktig og ufatteleg stor sorg pressar på bak rotet hennar Oline. Ho er gammal. Ingenting er som det skulle vere. Og ho er heilt åleine med sorga og skamma.

Der Melancholia I var intens, ordrik og litt for utbroderande og kaotisk (men med rette - teksta avspeglar det slitsame indre livet til Lars Hertervig), er Melancholia II strammare i form og innhald. Fosse har fokusert forteljinga meir samstundes som han har valt seg ein hovudperson og eit perspektiv som er lettare å skrive ut frå. Med fine skildringar, eit lett, drivande språk, kontrastar mellom lys og mørker, ein audmjuk handtering av menneske og liv, forsiktig fantasering og ein stor sans for ei godt forma forteljing, skriv Fosse fram ei anna historie om malaren Lars Hertervig. Det er ikkje ei historie om forventningspress og prestasjonsangst, galskap og vannvidd eller om korleis kunst vert til. Det er ei historie om kjærleik.